تاج نیشابوریحاج میرزا محسن معروف به حاجی تاج، واعظ خوش آواز و ردیف دان دوره ناصری تا اواخر قاجار می‌باشد. ۱ - معرفی اجمالیوی در ۱۲۶۴، در نیشابور ، به دنیا آمد. در پانزده سالگی همراه خانواده‌اش به نجف رفت و پس از فوت پدرش، همراه مادرش به نیشابور برگشت. از آن‌جا به حج رفت و پس از بازگشت، شش سال در مشهد اقامت گزید و همان‌جا ازدواج کرد. [۱]
علی اکبر گلشن آزادی، صد سال شعر خراسان، ج۱، ص۱۷۲.
[۲]
غلامرضا ریاضی، دانشوران خراسان، ج۱، ص۳۰۰.
۲ - تحصیلاتوی در جوانی به تحصیل ادبیات فارسی و عربی پرداخت و حکمت و فلسفه را نیز از ملا هادی سبزواری (۱۲۱۲ـ ۱۲۸۹) فرا گرفت. ۳ - کسب لقب تاج الواعظیندر تکیه دولت در حضور ناصرالدین شاه، اشعاری خواند و شاه تحت تأثیر صدای خوش او قرار گرفت و به او لقب «تاج الواعظین» داد. [۳]
مهدی ستایشگر، واژه نامة موسیقی ایران زمین، ج۳، ص۱۲۸.
وی ظاهراً در ۱۳۱۳ از باکو به ترکیه سفر کرده است. [۴]
علی اکبر گلشن آزادی، صد سال شعر خراسان، ج۱، ص۱۷۲.
[۵]
مهدی ستایشگر، واژه نامة موسیقی ایران زمین، ج۳، ص۱۲۸.
۴ - وعظ و منبر میرزا محسنحاجی تاج در شهرهای مختلف وعظ می‌کرد و روضه می‌خواند و در ماه رمضان هرسال در مسجد آقاباباخان شیراز به منبر می‌رفت. عده بسیاری به او ارادت داشتند، و این اقبال عمومی موجب حسادت افراد با نفوذ و مایه دردسر او شده بود. [۶]
ساسان سپنتا، چشم انداز موسیقی ایران، ج۱، ص۸۹.
۵ - وفاتحاجی تاج در ۱۳۴۲/ ۱۳۰۳ش درگذشت. ۶ - ویژگی منبرسیدحبیب اللّه ستایشگر (متوفی ۱۳۵۸ش)، منبریِ خوش خوان، گفته است که حاجی تاج مجلس وعظ خود را با بیت مشهور «ی'ا مَنْ هُوَ اخْتَف'ی لِفَرْطِ نُورهِ / الظاهرُ الباطنُ فی ظهوره» از «منظومة حکمت» ملاهادی سبزواری آغاز می‌کرد، [۷]
مهدی ستایشگر، واژه نامة موسیقی ایران زمین، ج۳، ص۱۲۸، پانویس ۲.
اما براساس صدای ضبط شده حاجی تاج بر استوانه حافظ الاصوات (مونوگراف)، او مجلس وعظ را با آیه‌ای از قرآن مجید آغاز می‌کرد، سپس شعری را در یکی از گوشه‌های ردیف موسیقی می‌خواند.۷ - نحوه و سبک خواندن اشعاراو با خرده تحریرهای مناسب بر مصوّتها و مکثهای حساب شده بین بعضی از بندهای سخن، گاه کلام غیرمنظوم را نیز آهنگین ادا می‌کرد. لحن کلام او استوار و شمرده و بلیغ و تا حدی شبیه مرشدهای شاهنامه خوان سنّتی بوده است. [۸]
ساسان سپنتا، چشم انداز موسیقی ایران، ج۱، ص۹۰.
از اجراهای شورانگیز و قدرت صدا و موقع شناسی او و نیز از ارادت او به خاندان رسالت، داستانهایی نقل شده است. [۹]
مهدی ستایشگر، واژه نامة موسیقی ایران زمین، ج۳، ص۱۲۸ـ۱۲۹.
به نوشته روح اللّه خالقی، هنگامی که تاج نیشابوری از منبر پایین می‌آمد، بیشتر حاضران بر می‌خاستند تا خود را به مجلس بعدی او برسانند. [۱۰]
روح اللّه خالقی، سرگذشت موسیقی ایران، ج۱، ص۳۵۶.
برخی از منبریها نیز می‌کوشیدند تا نحوه خواندن او را سرمشق خود قرار دهند. بحرالعلوم، واعظ مشهور دوره قاجار، در صفحه‌هایی که از صدای وی باقی مانده، نحوه خواندن حاجی تاج را تقلید کرده است؛ بر روی صفحه‌ای نوشته شده است : «مانند حاجی تاج خوانده، بحرالعلوم اصفهانی». [۱۱]
ساسان سپنتا، تاریخ تحوّل ضبط موسیقی در ایران، ج۱، ص۱۴۰.
در ردیفِ «مروی صلحی/ منتظم الحکماء» گوشه‌ای به نام «گیلکی حاجی تاج» موجود است. همچنین علی تجویدی «مثنوی حاجی تاج» را در آواز «بیات اصفهان» ــ که استادش، ابوالحسن صبا، از تاج نیشابوری شنیده بوده ــ روایت کرده است. [۱۲]
علی تجویدی، موسیقی ایرانی، ج۱، ص۱۲۹ـ۱۳۰.
[۱۳]
مهدی ستایشگر، واژه نامة موسیقی ایران زمین، ج۳، ص۱۲۸ـ۱۲۹.
۸ - تالیفاتحاجی تاج مجموعه ای دارد به نام درة التاج و مرقاة المعراج که در ۱۳۲۴ به دستور حاج زین العابدین تقی اُف، ثروتمند مشهور باکویی، در تفلیس به چاپ رسیده است. این کتاب شامل قطعات نظم و نثر است: مراثی، مواعظ، خطبه‌های عربی، مثنوی‌هایی با اوزان متفاوت و بخشی حاوی ذکر و اوراد و طلسمات. [۱۴]
علی اکبر گلشن آزادی، صد سال شعر خراسان، ج۱، ص۱۷۲.
[۱۵]
مهدی ستایشگر، واژه نامة موسیقی ایران زمین، ج۳، ص۱۲۸ـ۱۲۹.
۹ - فهرست منابع(۱) علی تجویدی ، موسیقی ایرانی ، تهران ۱۳۷۰ش ؛ (۲) روح اللّه خالقی ، سرگذشت موسیقی ایران ، بخش ۱، تهران ۱۳۵۳ش ؛ (۳) غلامرضا ریاضی ، دانشوران خراسان ، مشهد ۱۳۳۶ش ؛ (۴) ساسان سپنتا، تاریخ تحوّل ضبط موسیقی در ایران ، اصفهان ۱۳۶۶ش ؛ (۵) همو، چشم انداز موسیقی ایران ، اصفهان ۱۳۶۹ش ؛ (۶) مهدی ستایشگر، واژه نامة موسیقی ایران زمین ، ج ۳: نام نامة موسیقی ایران زمین ، تهران ۱۳۷۶ش ؛ (۷) علی اکبر گلشن آزادی ، صد سال شعر خراسان ، به کوشش احمد کمالپور، مشهد ۱۳۷۳ ش . ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاج نیشابوری»، شماره۳۰۳۹. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|